Parafia Nowy Staw

Kroniki parafialne

Zarys ogólny

Historia Kościoła katolickiego na Żuławach jest ściśle związana z przynależnością państwową tego regionu. W XII i XIII wieku teren Żuław leżał na pograniczu Prus i Pomorza. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć, czy Żuławy stanowiły wówczas jednolite obszary lądowe.

Działalność misyjna praskiego biskupa Wojciecha zakończona w roku 997 nie zmieniła charakteru religijnego ludności zamieszkującej tereny Pomezanii. Dopiero akcja chrystianizacyjna zapoczątkowana przez Zakon Krzyżacki, sprowadzony w 1226 roku, przełożyła się na stworzenie administracji kościelnej w Ziemi Chełmińskiej i Prusach. W 1243 roku papież Innocenty III bullą Hiis quae per dilectos erygował nowe diecezje: sambijską ze stolicą w Królewcu, chełmińską ze stolicą w Chełmży, warmińską ze stolicą we Fromborku i pomezańską z katedrą w Kwidzynie. Do tego ostatniego biskupstwa włączono teren Żuław Wielkich.

Powstanie i rozwój Parafii św. Mateusza Apostoła

Rozwój osadnictwa niemieckiego i holenderskiego na Żuławach w XIV wieku spowodował rozwój Nowego Stawu. Osada w 1316 roku uzyskała przywilej wiejski (jako Dorf cume – Nuwen Tiche – Nytyska Wieś), natomiast w 1343 roku została lokowana na chełmińskim prawie miejskim. Akt nadania praw wiejskich potwierdza istnienie w Nytyskiej Wsi kościoła św. Ducha już ok. roku 1316. Samą parafię jako jednostkę administracji kościelnej erygowano w 1330 roku.

W 1400 roku mieszczanie nowostawscy podjęli decyzję o budowie nowego kościoła miejskiego p.w. św. Mateusza Apostoła. W ciągu kilkudziesięciu lat wzniesiono jeden z najpotężniejszych i najważniejszych zabytków architektury gotyckiej na Żuławach. Świątynię konsekrowano w 1408 roku. Jej rozmiary wynosiły 30 x 55 metrów, a wysokość ok. 55 m. Prace ukończono pod koniec XV wieku. Budowa nowego kościoła gotyckiego była wyraźnym znakiem wyodrębnienia parafii miejskiej ze starej parafii św. Ducha w Nytyskiej Wsi, z którą Nowy Staw był pierwotnie związany. Budowa kościoła św. Mateusza na peryferiach miasta świadczyć o obronnym charakterze budowli. W pierwszej połowie XV wieku siedzibę parafii nowostawskiej przeniesiono z kościoła św. Ducha do kościoła św. Mateusza. Kościół św. Ducha w Nytyskiej Wsi stał się świątynią filialną kościoła św. Mateusza. Należy wspomnieć, że w granicach Nowego Stawu do roku 1606 istniał kościół św. Jerzego.

Kościół św. Mateusza po pożarze w 1568 roku, został odbudowany w latach 1573 - 1574 dzięki fundacji opata oliwskiego Kaspra Geschkau. Zachował swój gotycki charakter; posiada dwie monumentalne, nierówne wieże, 3 nawy, płaski, drewniany strop. Nad prezbiterium znajduje się gotyckie sklepienie gwiaździste, w zakrystii gwiaździste i krzyżowe stworzone przez mistrza Bartłomieja Pipera. Manierystyczny ołtarz główny Świętej Trójcy z 1609 roku został sprowadzony z kościoła św. Katarzyny w Braniewie przez ówczesnego proboszcza nowostawskiego ks. Mockiego. W nawach bocznych i prezbiterium znajdują się ponadto dziewiętnastowieczne ołtarze: Biczowania Chrystusa, Ukrzyżowania Chrystusa, Najświętszej Maryi Panny oraz świętego Józefa.

Przynależność diecezjalna

Od początku swego istnienia, czyli od roku 1330 aż do roku 1525 nowostawska parafia była częścią diecezji pomezańskiej. Parafia stała się siedzibą dekanatu obejmującego południowy obszar Żuław z parafiami w Borętach, Kończewicach, Lasowicach Wielkich, Lichnowach, Nowej Cerkwi oraz Nowym Stawie.

Po sekularyzacji Prus w 1525 roku diecezja pomezańska straciła swój katolicki charakter. Nowy Staw stał się centrum wyznania katolickiego na Żuławach. Na mocy bulli Cum ecclesiae Culumensi z 1601 r. administrację nad diecezją pomezańską przejęli biskupi chełmińscy. Parafię w Nowym Stawie włączono do oficjałatu malborskiego w diecezji chełmińskiej.

W 1821 roku doszło do kolejnej zmiany przynależności administracyjnej parafii. Rząd pruski przystąpił do pertraktacji ze Stolicą Apostolską w sprawie zmiany granic diecezjalnych, zgodnych z granicami ustalonymi na kongresie wiedeńskim w 1815 roku. Papież Pius VII bullą De salute animarum dokonał podziału diecezji chełmińskiej; parafię w Nowym Stawie włączono do diecezji warmińskiej.

Zakończenie I wojny światowej i obrady konferencji w Wersalu w 1919 roku zmieniły sytuację geopolityczną Pomorza. Nowy Staw stał się częścią Wolnego Miasta Gdańska, które od 1922 roku pod względem kościelno - administracyjnym tworzyło Administrację Apostolską Wolnego Miasta Gdańska, w 1925 roku przekształconą w diecezję gdańską bullą Universa Christi fidelium cura. W jej strukturach nowostawska parafia funkcjonowała aż do roku 1992, czyli utworzenia diecezji elbląskiej.

25 marca 1992 roku parafię wyłączono z diecezji gdańskiej i włączono do nowo powstałej diecezji elbląskiej. 25 marca 2002 roku biskup elbląski Andrzej Śliwiński ustanowił przy parafii Kapitułę Kolegiacką Żuławską, sam kościół podnosząc do godności Kolegiaty Żuławskiej.

W latach 1924 - 1996 w Nowym Stawie znajdował się dom zakonny Sióstr Elżbietanek oraz zakonna kaplica półpubliczna p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa. W tutejszej parafii został ochrzczony i wychował się biskup diecezji pelplińskiej ks. Ryszard Kasyna.

Historia kościoła parafialnego

Kościołem parafialnym parafii św. Mateusza Apostoła w Nowym Stawie jest gotycka świątynia wybudowana około roku 1400. Wówczas mieszczanie nowostawscy podjęli decyzję o budowie nowego kościoła miejskiego pw. św. Mateusza. W ciągu kilkudziesięciu lat wzniesiono jeden z najpotężniejszych i najważniejszych zabytków architektury gotyckiej na Żuławach. Świątynię konsekrowano w 1408 roku. Jej rozmiary wynosiły 30 x 55 metrów, a wysokość ok. 55 m. Prace ukończono pod koniec XV wieku. Budowa nowego kościoła gotyckiego była wyraźnym znakiem wyodrębnienia parafii miejskiej ze starej parafii św. Ducha w Nytyskiej Wsi, z którą miasto było pierwotnie związane. Budowa kościoła św. Mateusza na peryferiach ówczesnego Nowego Stawu może świadczyć o obronnym charakterze budowli. W I połowie XV wieku siedzibę parafii nowostawskiej przeniesiono z kościoła św. Ducha do kościoła św. Mateusza. Kościół św. Ducha w Nytyskiej Wsi stał się świątynią filialną kościoła św. Mateusza. Należy wspomnieć o istnieniu w granicach Nowego Stawu jeszcze jednej świątyni. Do roku 1606 funkcjonował tutaj kościół św. Jerzego. W okresie reformacji kościół św. Mateusza zachował swój katolicki charakter. Po pożarze w 1568 roku, w którym zniszczone zostało jego wyposażenie, został odbudowany w latach 1573 - 1574 dzięki fundacji opata oliwskiego Kaspra Geschkau. W dokumentach wizytacyjnych z XVI wieku opaci oliwscy nazywali nowostawską świątynię "bazyliką żuławską". Kolejne stulecia, I wojna światowa oraz II wojna światowa nie przyczyniły się do znacznych zniszczeń obiektu. Kolegiata św. Mateusza Apostoła od 25 marca 2002 roku jest siedzibą żuławskiej kapituły kolegiackiej.

Gotycka budowla poświęcona św. Mateuszowi, opiekunowi celników, jest kościołem w typie halowym, trzynawowym o harmonijnym zespole wnętrza. Nawy boczne są oddzielone od nawy głównej ośmiobocznymi filarami. Pomimo przebudowy przeprowadzonej w latach 1573 - 1574 świątynia zachowała swój gotycki charakter. Posiada dwie monumentalne nierówne wieże, oraz płaski, drewniany strop. Drewniana nadbudowa wieży północnej pochodzi z roku 1704. W latach 1573 - 1574 mistrz Bartłomiej Piper wykonał nad prezbiterium gotyckie sklepienie gwiaździste, natomiast w zakrystii sklepienie gwiaździste i krzyżowe. W latach 1629 - 1635 do świątyni dobudowano północną wieżę kościoła. W XIX wieku przeprowadzono remont świątyni, polegający na rekonstrukcji pokrycia dachowego oraz odmalowaniu wnętrza kościoła. W latach 1914 - 1915 została naprawiona wieża północna, a w roku 1915 naprawiono wieżę południową.

II wojna światowa przyniosła kościołowi św. Mateusza szereg zniszczeń. O ile konstrukcja świątyni nie została naruszona, to uszkodzeniu uległ dach, okna oraz paramenty liturgiczne. Ponadto Armia Czerwona urządziła w niej magazyn. W związku z tym do roku 1946 nabożeństwa były sprawowane w dawnym kościele poewangelickim znajdującym się na Rynku Kościuszki. Po remoncie zakończonym w 1946 roku świątyni przywrócono pierwotną funkcję. Lata powojenne były czasem przywracania kolegiacie właściwego blasku oraz przeprowadzania koniecznych remontów. Czeka na nie jeszcze kilka cennych zabytków.

Zabytkowe wyposażenie kościoła parafialnego

Ołtarz główny Trójcy Przenajświętszej

Przekraczając progi świątyni zostajemy zaskoczeni przepięknym gwiaździstym sklepieniem, które górując nad prezbiterium stanowi swoiste zwieńczenie, wysokiego na 13 i szerokiego na 6 metrów ołtarza głównego Trójcy Przenajświętszej. Historia nowostawskiego ołtarza jest równie zajmująca jak dzieje samego miasta. Został on bowiem sprowadzony z Braniewa w 1754 roku przez ówczesnego proboszcza J.C. Mockiego. Można się jedynie domyślać motywów takiej decyzji. Prawdopodobnie wykonanie nowego ołtarza, odpowiadającego wymogom estetycznym późnego baroku, przekraczało możliwości finansowe zrujnowanej wojnami parafii.

W tej sytuacji ksiądz Mocki postanowił przejąć ołtarz główny z kościoła św. Katarzyny i św. Magdaleny w Braniewie, który właśnie demontowano, by zastąpić go nowym, odpowiadającym stylowej konwencji epoki. Jak podkreślają historycy sztuki powyższa decyzja była nad wyraz trafna, bowiem zabytek ten ze względu na artystyczną klasę oraz wyjątkowe wartości estetyczne i historyczne może być zaliczany do najważniejszych dzieł manieryzmu wschodniopruskiego.

Ołtarz braniewski powstał na przełomie XVI i XVII wieku pod wpływem manierystycznych wzorów niderlandzkich oraz tradycji gotyckiej. Jego fundatorem był biskup warmiński Szymon Rudnicki, którego rodowy herb widnieje na lewym pilastrze drugiej kondygnacji ołtarza.

Układ kompozycyjny łączy cechy gotyckiego tryptyku z architektoniczną konstrukcją ołtarza renesansowego, której zasady wywodzą się z tradycji wzorników włoskich, w tym przypadku, dodatkowo wzbogaconych ornamentyką niderlandzką. Gotyckie reminescencje są jednoznacznie widoczne w sposobie ujęcia, umieszczonej w centrum kompozycji rzeźbiarskiej z przedstawieniem Trójcy świętej, która przyciąga uwagę wyraźną przewagą złoconego tła, w stosunku do innych sekwencji malarskich. Jest to klasyczny obiekt przyścienny, charakteryzujący się bogatym wystrojem rzeźbiarsko - pozłotniczym.

Nastawa ołtarza to kompozycja dwukondygnacyjna, spoczywająca na mensie, której centralną część zajmuje płaskorzeźbione wyobrażenie Trójcy świętej, dopełnione stojącymi w dwóch bocznych niszach figurami apostołów. Szczyt ołtarza, na obrzeżach którego umieszczono dziesięć figur apostołów, wieńczy postać Chrystusa. Dwie złocone kolumny o korynckich kapitelach dzielą dolny poziom nastawy na trzy pola. Środkowe pole wypełnia przedstawienie św. Trójcy w osobach Boga Ojca i Chrystusa, nad którymi unosi się Duch Święty w postaci gołębicy. Ta płaskorzeźbiona kompozycja, której górę zamykają dwaj uchwyceni w locie aniołowie, stwarza wrażenie pełnej rzeźby. W polu bocznym, prawym, umieszczono postać św. Piotra, zaś w lewym figurę św. Pawła.

Na uwagę zasługują ponadto trzy obrazy z górnej kondygnacji, utrzymane w tonach oliwkowej zieleni, brązów oraz złamanych żółci i błękitów. Równoważą one skutecznie zdominowaną złoceniami kolorystykę całego obiektu.

W latach 2004 - 2006 ołtarz główny św. Trójcy był remontowany przez pracownię konserwatorską mgr. Michała Masorza.

Ołtarze boczne w prezbiterium „Biczowanie” i św. Józefa

Ołtarz boczny, północny „Biczowanie”, pochodzi z połowy XVIII wieku, barokowy, drewniany, polichromowany, z warsztatu pomorskiego, usadowiony na stylizowanej, drewnianej mensie, o wymiarach 3x1,80. Jest to ołtarz typu architektonicznego, jednokondygnacyjny, z rozbudowanym zwieńczeniem, ustawiony na predelli i bocznych cokołach pod kolumny. W części centralnej retabulum, obraz przedstawiający biczowanie, z połowy XIX wieku, malowany olejno na płótnie, bez ramy, osadzony w konstrukcji ołtarza. Powyżej fryz ozdobiony ornamentami wczesnobarokowymi, z główką uskrzydlonego aniołka po środku. Po bokach retabulum, dwie pary kolumn o głowicach korynckich, zakończonych gzymsem, flankowane ażurowymi uszakami z mięsistego akantu. Nad kolumnami belkowanie ze szczytem, o kształcie prostokątnym, ujęte w ozdobne obramienie o analogicznych motywach z liści akantu. W zwieńczeniu obraz przedstawiający ukrzyżowanie, z XVII wieku, malowany olejno na płótnie. W szczycie, o kształcie przerwanego tympanonu, cokolik, na którym umieszczona jest waza. Mensa drewniana, a w niej antepedium kurdybanowe z XVIII wieku, o motywach roślinno kwiatowych.

Ołtarz boczny, południowy „Św. Józefa”, pochodzi z XVIII wieku, barokowy, z warsztatu pomorskiego, drewniany, polichromowany, o wymiarach 2x4 m, typu architektonicznego, jednokondygnacyjny, z rozbudowanym zwieńczeniem, ustawiony na predelli i bocznych cokołach pod kolumny. W części centralnej retabulum, obraz przedstawiający św. Józefa, w rzeźbionej, profilowanej ramie. Po bokach kolumny, z głowicami korynckimi i ażurowe uszaki, ozdobione ornamentami z mięsistego akantu. Powyżej, nad gzymsem, zwieńczenie o kształcie owalnym, z obrazem przedstawiającym św. Antoniego, malowanym olejno na płótnie, w ramie ozdobionej motywem akantowym. Nad obrazem, na cokole ustawiona promienista gloria. Mensa typu sarkofagowego, z antepedium kurdybanowym, o motywach roślinno kwiatowych. Oba ołtarze mają wartość artystyczną i historyczną.

Koszt całkowity renowacji ołtarza bocznego, północnego „Biczowanie” oraz ołtarza bocznego, południowego św. Józefa wyniósł 72 271 zł, z czego dotacja Samorządu Województwa Pomorskiego wyniosła 34 690 zł.

Źródło: Serwis internetowy województwa pomorskiego: www.wrotapomorza.pl

Ołtarz Biczowanie

Piętnastowieczna figura Madonny z Dzieciątkiem pochodząca najprawdopodobniej z jednego z nieistniejących gotyckich ołtarzy. Odrestaurowana w roku 2009.

Pozostałe obiekty zabytkowe

Ołtarz boczny „Ecce Homo” z XVIII w.
Ołtarz boczny Najświętszej Maryi Panny z XVIII w.
Grupa Ukrzyżowania
Feretron Najświętszej Maryi Panny i Trójcy Przenajświętszej z XVIII w.
Feretron Narodzenia Chrystusa i Powołania św. Mateusza z XVIII w.
Dzwony:

Duży z 1872 r. odlany w Królewcu przez Johanna Grossa
Średni z 1852 r. odlany w Chełmnie przez Friedricha Schulza
Mały ufundowany przez proboszcza nowostawskiego Pawła Szczukę w 1729 r.
Dzwon milenijny ufundowany przez parafian w Tysiąclecie Chrztu Polski w 1966 roku.

Obraz Adoracji Najświętszego Sakramentu z XVIII w. znajdujący się w prezbiterium świątyni
Obrazy Ewangelistów: Marka, Mateusza, Jana i Łukasza
Ambona z XIX w. w nawie głównej
Gotycka chrzcielnica z XV w. w przedsionku kościoła
“Czteroelementowa Grupa Ukrzyżowania” z XVIII wieku